علم چیست؟ علم (science) از واژه لاتین scientia به معناى آگاهى و معرفت مشتق شده است. كلمه علم به طور تاریخی در فارسی به معانی گوناگونی بكار میرود و دانستنیهای دینی و حتی اطلاعات عمومی را هم شامل می شود. اما كلمه science امروزه فقط به معناى علم طبیعى یعنى آنچه كه از راه تجربه و مشاهده به دست مى آید، به كار مى رود. در این نوشتار علم به معنی علوم طبیعی یعنی فیزیك، شیمی، زیست شناسی و مشتقات آنها به كار رفته است.
روش علمی(Scientific method)
به توالى یا مجموعه اى از مراحل و فرایندها گفته مى شود كه به كار گرفتن آنها، محقق را به شناخت علمى مى رساند. روش علمی را میتوان به صورت زیر خلاصه كرد:
1- مشاهده ی پدیده ای از دنیای اطراف و بوجود آمدن پرسش درباره چگونگی روی دادن این پدیده
2- ساختن فرضیه های سازگار با مشاهده 3-ایجاد پیشبینی های آزمون پذیر در مورد فرضیه ها 4- آزمودن پیشبینی ها با آزمایش و یا انجام مشاهده های بیشتر 5- حذف فرضیه های ناسازگار با آزمایش و مشاهدات 6 -بازگشت به مرحله 3 و تكرار این مراحل تا جایی كه تنها یك فرضیه باقی بماند. 7- در مورد تنها فرضیه ی باقی مانده هم پیش بینی، آزمایش و مشاهدات بیشتری انجام میشود. در صورت سازگار بودن این بررسی، فرضیه ی باقی مانده به عنوان یك نظریه پذیرفته میشود. نظریه ای را می توان علمی خواند که هیچ مدرکی علیه آن وجود نداشته باشد. باید توجه داشت كه چرخه ی گفته شده در مورد نظریه ها و ادعاهای علمی هرگز به نقطه پایان نمیرسد و با هر كشف، مشاهده و آزمایش جدید، صحت نظریه ها مورد بررسی قرار میگیرد. به عنوان مثال با هر كشف جدید در زیست شناسی، شیمی و فیزیك، نظریه تكامل در معرض سنجش دوباره قرار گرفت و همواره با این كشفیات سازگار بود و صحت آن بیش از پیش تایید شد. اما كار به همین جا ختم نمیشود. نظریه تكامل و تمام نظریه ها تا ابد در معرض این سنجش خواهند بود. یک ویژگی همه ی نظریه های علمی این است که همواره در معرض ابطال هستند. در صورتی که شواهد تجربی خلاف نظریه یافت شود، یا اینکه نظریه ای جامع تر یا ساده تر مطرح شود، یک نظریه ی مقبول می تواند کنار گذاشته شود. اینکه چگونه نظریه ای با نظریه ی دیگر جایگزین می شود، از بحث های مهم در فلسفه ی علم است.
خصوصیات علم:روش علمی(Scientific method)
به توالى یا مجموعه اى از مراحل و فرایندها گفته مى شود كه به كار گرفتن آنها، محقق را به شناخت علمى مى رساند. روش علمی را میتوان به صورت زیر خلاصه كرد:
1- مشاهده ی پدیده ای از دنیای اطراف و بوجود آمدن پرسش درباره چگونگی روی دادن این پدیده
2- ساختن فرضیه های سازگار با مشاهده 3-ایجاد پیشبینی های آزمون پذیر در مورد فرضیه ها 4- آزمودن پیشبینی ها با آزمایش و یا انجام مشاهده های بیشتر 5- حذف فرضیه های ناسازگار با آزمایش و مشاهدات 6 -بازگشت به مرحله 3 و تكرار این مراحل تا جایی كه تنها یك فرضیه باقی بماند. 7- در مورد تنها فرضیه ی باقی مانده هم پیش بینی، آزمایش و مشاهدات بیشتری انجام میشود. در صورت سازگار بودن این بررسی، فرضیه ی باقی مانده به عنوان یك نظریه پذیرفته میشود. نظریه ای را می توان علمی خواند که هیچ مدرکی علیه آن وجود نداشته باشد. باید توجه داشت كه چرخه ی گفته شده در مورد نظریه ها و ادعاهای علمی هرگز به نقطه پایان نمیرسد و با هر كشف، مشاهده و آزمایش جدید، صحت نظریه ها مورد بررسی قرار میگیرد. به عنوان مثال با هر كشف جدید در زیست شناسی، شیمی و فیزیك، نظریه تكامل در معرض سنجش دوباره قرار گرفت و همواره با این كشفیات سازگار بود و صحت آن بیش از پیش تایید شد. اما كار به همین جا ختم نمیشود. نظریه تكامل و تمام نظریه ها تا ابد در معرض این سنجش خواهند بود. یک ویژگی همه ی نظریه های علمی این است که همواره در معرض ابطال هستند. در صورتی که شواهد تجربی خلاف نظریه یافت شود، یا اینکه نظریه ای جامع تر یا ساده تر مطرح شود، یک نظریه ی مقبول می تواند کنار گذاشته شود. اینکه چگونه نظریه ای با نظریه ی دیگر جایگزین می شود، از بحث های مهم در فلسفه ی علم است.
هر نظریه، فرضیه و ادعای علمی باید واجد سه خصوصیت باشد: منطقی بودن، توانایی پیش بینی، ابطال پذیری
1- منطقی بودن: ادعای علمی، نظمی همیشگی و پایدار را بیان میكند و از نظر منطقی شكل یك قضیه كلی را دارد. مانند: هر میله ی مسی را که گرم کنیم، منبسط می شود.
2- توانایی پیش بینی: به كمك نظریه ی علمی میتوان زمان یا چگونگی رخداد حادثه ای را معلوم كرد. مثلاً با دانستن قوانین حركت سیاره های منظومه شمسی، می توانیم زمان دقیق خسوف یا كسوف بعدی را پیش بینی کنیم.
3- ابطال پذیری: قانون ها و نظریه های علمی وقوع بعضی پدیده ها را غیر ممكن اعلام میكنند. یعنی یک نظریه ی علمی با رخدادن هر پدیده ای سازگار نیست. وقتی یک قانون علمی رخ دادن پدیده هایی را غیر ممكن اعلام میكند بدین معناست كه در صورت وقوع آن پدیده ها، قانون از صحت می افتد و باطل میشود. اگر مدعایی غیر قابل رد کردن باشد آن مدعا علمی (به معنای دقیق کلمه) نیست.
1- منطقی بودن: ادعای علمی، نظمی همیشگی و پایدار را بیان میكند و از نظر منطقی شكل یك قضیه كلی را دارد. مانند: هر میله ی مسی را که گرم کنیم، منبسط می شود.
2- توانایی پیش بینی: به كمك نظریه ی علمی میتوان زمان یا چگونگی رخداد حادثه ای را معلوم كرد. مثلاً با دانستن قوانین حركت سیاره های منظومه شمسی، می توانیم زمان دقیق خسوف یا كسوف بعدی را پیش بینی کنیم.
3- ابطال پذیری: قانون ها و نظریه های علمی وقوع بعضی پدیده ها را غیر ممكن اعلام میكنند. یعنی یک نظریه ی علمی با رخدادن هر پدیده ای سازگار نیست. وقتی یک قانون علمی رخ دادن پدیده هایی را غیر ممكن اعلام میكند بدین معناست كه در صورت وقوع آن پدیده ها، قانون از صحت می افتد و باطل میشود. اگر مدعایی غیر قابل رد کردن باشد آن مدعا علمی (به معنای دقیق کلمه) نیست.
-----
بخشی از مقاله ی علم و ماوراء طبیعت نوشته ی فرخف رپژوه
0 نظرات:
ارسال یک نظر